I barhau â’n taith trwy ranbarthau deheuol Parc Cenedlaethol Eryri, trown ein sylw drwy fis Gorffennaf at Drawsfynydd.
Hedd Wyn: Bardd a bugail
‘Yr Ysgwrn’ yn Nhrawsfynydd oedd cartref Hedd Wyn. Ardal a fu’n ysbrydoliaeth ar gyfer llawer o’i gerddi. Fe’i addysgwyd yn yr Ysgol Elfennol leol ac yn yr Ysgol Sul, ond trwy ei chwilfrydedd ei hun, meithriniodd wybodaeth ddiwylliannol dda a chafwyd sawl cerdd adnabyddus ganddo. Yn 1917, dan Ddeddf Gwasanaeth Milwrol 1916, gorfodwyd Hedd Wyn i ymuno â’r fyddin ac ymladd yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Bu’n ymladd yn y ffosydd yn Ffrainc, a bu farw ym Mrwydr Passchendaele ar Orffennaf 31ain, 1917. Prin chwe wythnos yn ddiweddarach, cyhoeddwyd mai fo oedd enillydd Cadair Eisteddfod Genedlaethol Penbedw, a ers hynny, caiff yr Eisteddfod ei gofio fel ‘Eisteddfod y Gadair Ddu’.
Yr Ysgwrn: Cofeb fyw
Am flynyddoedd, roedd Yr Ysgwrn, ffermdy teulu Hedd Wyn, yn un o’r nifer o ffermdai traddodiadol Cymreig oedd yn britho tirwedd cefn gwlad gogledd Cymru. Ym 1917, fodd bynnag, daeth yn symbol o genhedlaeth yn dilyn hanes trasig Hedd Wyn. Ers hynny, mae’r Ysgwrn nid yn unig yn adlewyrchu colled a thrasiedi rhyfel, ond hefyd traddodiad barddol Cymreig a bywyd gwledig Cymreig ar droad yr 20fed ganrif. Daw pobl o bob cwr i dalu teyrnged a gweld y Gadair Ddu, symbol pwerus o genhedlaeth a gollwyd.
Mae ymweld â’r Ysgwrn yn brofiad unigryw a hudolus. Dewch i fwynhau llonyddwch a heddwch y safle arbennig hwn.
Gerald Williams
Ganed Gerald Williams, nai Hedd Wyn, yn Yr Ysgwrn, Trawsfynydd, yn 1929. Addysgwyd Gerald yn Nhrawsfynydd a Blaenau Ffestiniog cyn dychwelyd adref i’r Ysgwrn i helpu ei daid a’i ewythrod ar y fferm. Treuliodd ei oes yn ffermio’r Ysgwrn ac anrhydeddu addewid a wnaeth i’w nain, “i gadw’r drws ar agor” i bererinion oedd yn ymweld â’r Ysgwrn i dalu teyrnged i Hedd Wyn. Diolch i waith diflino Gerald a’i deulu, cadwyd cof cenedlaethol Cymru am Hedd Wyn a’r genhedlaeth o ieuenctid Cymreig a gollwyd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf yn fyw. Gallwch ddarllen fwy am fywyd Gerald ar wefan Yr Ysgwrn.
Canolbwynt hanes milwrol a diwydiannol
Wrth i ni dreiddio’n ddyfnach i hanes Trawsfynydd, dadorchuddiwn haenau hynod ddiddorol o’i orffennol milwrol a diwydiannol. Sefydlwyd gwersyll milwrol bychan ym Mryn Golau ar droad yr 20fed ganrif, a oedd yn nodi dechrau presenoldeb milwrol Trawsfynydd. Ym 1906, ehangodd y Swyddfa Ryfel ei phresenoldeb trwy sefydlu safle mwy parhaol yn Rhiw Goch, ymhellach i’r de. Gorfododd yr Adran Ryfel i brynu tir oddi wrth bobl leol, gan ddatblygu’r gwersyll yn ardal ymarfer magnelau ar gyfer y Fyddin Reolaidd a Thiriogaethol. Erbyn cyfnod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd y gwersyll yn darparu llety i filwyr, yn gwasanaethu fel maes saethu magnelau, ac yn gweithredu fel gwersyll carcharorion rhyfel.
Yr Ail Ryfel Byd a thu hwnt
Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, gwelwyd datblygiad pellach yn y gwersyll gyda strwythurau mwy parhaol yn cymryd lle’r pebyll cynharach. Unwaith eto roedd yn gwasanaethu fel gwersyll carcharorion rhyfel, y tro hwn yn bennaf ar gyfer carcharorion Eidalaidd. Erbyn 1948, roedd Maes Tanio Magnelau Trawsfynydd yn ymestyn dros 8,403 erw. Fodd bynnag, daeth rôl filwrol y gwersyll i ben ym 1957-8. Cafodd ei ail-bwrpasu’n ddiymdroi i ddarparu ar gyfer dros 800 o weithwyr adeiladu a oedd yn ymwneud ag adeiladu Gorsaf Bŵer Trawsfynydd.
O drydan dŵr i niwclear
Cyn adeiladu’r orsaf ynni niwclear, yng nghanol y 1920au gwelwyd gweithgarwch diwydiannol sylweddol gyda sefydlu gorsaf bŵer trydan dŵr Maentwrog. Prynodd Cwmni Pŵer Gogledd Cymru dir, ac erbyn Hydref 1928, roedd yr orsaf yn weithredol. Adeiladwyd pedwar argae i greu Llyn Trawsfynydd, gan ddarparu’r cyflenwad dŵr angenrheidiol. Dechreuodd y gwaith o adeiladu Atomfa Trawsfynydd ym mis Gorffennaf 1959, ac fe’i cwblhawyd erbyn mis Hydref 1968.
Llyn Trawsfynydd
Mae Llyn Trawsfynydd ar bwys cefnffordd yr A470, wedi ei leoli rhwng trefi Porthmadog a Dolgellau. Yn gorchuddio tua 1,200 erw ac yn ymestyn am tua 5 milltir, mae Llyn Trawsfynydd yn hafan i selogion pysgota. Mae’r llyn yn gartref i boblogaeth iach o frithyllod brown gwyllt naturiol ac mae’n cael ei stocio’n rheolaidd â brithyll seithliw o ansawdd uchel. Gall pysgotwyr hefyd ddod o hyd i amrywiaeth o bysgod bras, gan gynnwys draenogiaid môr, Rudd, a Pike.
Cadwch olwg ar ein sianeli cyfryngau cymdeithasol am ddiweddariadau a mewnwelediadau wrth i ni barhau â’n taith trwy Drawsfynydd a thu hwnt.
Gyda’n gilydd, gadewch inni ddarganfod y trysorau cudd a’r trysorau oesol sy’n aros yn rhannau deheuol Parc Cenedlaethol Eryri.